De vierde macht

In 1976 schreef Crince le Roy een boek over de vierde macht. Hij wees erop dat door het delegeren of mandateren van bestuurlijke bevoegdheden bij ambtenaren een macht kwam die nauwelijks kon worden gecontroleerd. Ik was in die tijd al aardig thuis in de kronkelingen van de ambtelijke besluitvorming - zij het op het niveau van de gemeente - en kon me iets voorstellen bij de zorgen van Crince le Roy. Bij mijn komst bij de gemeente was me immers al duidelijk gemaakt dat de ambtelijke top van de gemeente zich beschouwde als het blijvende deel van het bestuur. Raadsleden en wethouders - de gekozen volksvertegenwoordigers - waren slechts tijdelijke en voorbijgaande bestuurders. 

Een van de wethouders vertelde me over zijn gevoel dat de ambtelijke top lijdelijk verzet bood als hij veranderingen wilde doorvoeren. Een ander vertelde hoe hij bij zijn aantreden het beleid in een andere richting wilde sturen. Hij vroeg daarom aan de ambtelijke top in zijn portefeuille om aan te geven hoe hij 5% van de begroting zou kunnen veranderen. Het botte antwoord was dat dat niet kon.

 

De beide wethouders waren van de generatie van de jaren zestig die de gemeentepolitiek wilde veranderen en bestuurlijk een andere sfeer meebracht. De ambtelijke top was over het algemeen van een vroegere generatie, katholiek en conservatief. Verandering - die in die dagen in een groot aantal gemeenten werd gewenst - stuitte algemeen op een stevig verzet van de ambtelijke top. Heel demonstratief was de strijd om de macht in Leiden, waar naar mijn herinnering in 1974 een geheel links college werd benoemd. De ambtelijke top maakte als een daad van verzet toen alle bureaus leeg. De nieuwe bestuurders moesten maar uitzoeken hoe ze de informatie konden krijgen voor de dossiers onder de bestuurlijke besluiten die genomen moesten worden.  

Menig bestuurder keek dan ook met enigszins jaloerse blik naar onze vrienden overzee. Want zei men, in Amerika worden met de verkiezingen niet alleen de bestuurders vernieuwd, maar de nieuwe bestuurders brengen hun eigen ambtelijke top met zich mee. Dat geeft de mogelijkheid in een twee partijenland als de VS om per regeringswisseling snel het beleid bij te sturen. Al betwijfel ik of dat bijsturen wel zo gemakkelijk gaat als wel gedacht wordt. 

Maar zoals Michel Lewis laat zien heeft die flexibiliteit van het bestuur ook andere mogelijke consequenties. De regering Trump blijkt nog een groot aantal topfuncties niet ingevuld te hebben. Je zou verwachten dat de ambtelijke organisatie dan zonder sturing door zou gaan op de bestaande route. Dat blijkt niet het geval. Bij gebrek aan ambtelijke top blijken de ministeries geen enkele richting meer te hebben. De chaos neemt hand over hand toe. 

Het is moeilijk in te schatten hoeveel schade Trump op deze wijze aan de bestuurbaarheid van de VS toebrengt. Het lijkt erop dat de roep America first uiteindelijk betekent: We geven de macht in deze wereld over aan China. 

N.B. Michael Lewis heeft de laatste tien jaar een aantal boeken geschreven en daarin een onthullend beeld geschetst over de gang van zaken bij de Amerikaanse elite. Zijn laatste boek is The Fifth Risk.