Bewustzijn

Ik schrijf zo nu en dan wel eens een stukje. En als ik alle stukjes, die ik geschreven heb, bij elkaar zou voegen, zou ik wellicht een dik boek kunnen vullen. Ik heb inmiddels ook al wel enkele boeken geschreven. Dat zijn dan boeken met een voor mij respectabele omvang van zo'n honderd of honderdtwintig bladzijden. Niet echt indrukwekkend. U kunt zich wellicht voorstellen dat ik grote bewondering heb voor hedendaagse schrijvers die schijnbaar moeiteloos boeken produceren van vier- of vijfhonderd bladzijden.
Een interessant voorbeeld is Harari. Harari schreef met Sapiens een kleine geschiedenis van de mensheid, met Homo Deus een kleine geschiedenis van de toekomst en met 21 Lessen voor de 21e eeuw een boek waarvan we vermoedelijk iets kunnen leren. Drie boeken van ieder ruim vierhonderd bladzijden. Dat vind ik een geweldige productie.
Een enkele keer valt mijn aandacht op een stukje tekst van Harari. Zo zie ik in Homo Deus:
Uiteindelijk kwamen sommige wetenschappers tot de conclusie dat het bewustzijn weliswaar echt bestaat en mogelijk ook grote morele en politieke waarde kan hebben, maar dat het vanuit biologisch oogpunt geen enkele functie heeft. Het bewustzijn is het biologisch nutteloze nevenproduct van bepaalde hersenprocessen. 
Het is duidelijk Harari zegt hier uitdrukkelijk niet dat hij die mening is toegedaan. Desondanks blijft die opmerking bij mij hangen als volstrekte onzin. Het lijkt me integendeel dat zonder bewustzijn - en dan met name bewustzijn van de eigen afmetingen en mogelijkheden - geen enkele handeling mogelijk is.
Ik denk bijvoorbeeld even aan de kameleon. U kent de kameleon? De kameleon leeft van insecten die zich, net als vliegen, uit de voeten maken zodra ze beweging waarnemen. Als de kameleon wil eten moet hij er zich van bewust zijn dat te snelle beweging zijn prooi verjaagt. Een filmpje van een kameleon in actie spreekt in dit geval boekdelen.
Bovendien de kameleon moet zijn prooi naderen tot binnen de afstand die zijn lange tong kan overbruggen. Hoe weet hij dat hij voldoende dichtbij is?
Het kan niet anders dan dat hij er zich van bewust is hoe lang zijn tong is. Als dat niet het geval zou zijn zou hij niet eten.
Als we de kameleon verder bekijken moet hij zich er van bewust zijn dat de tak waarop hij zijn prooi benadert niet te ver doorbuigt. Hij moet er zich van bewust zijn dat de prooi die hij benadert niet te groot is, eetbaar is, etc.
Deze redenering kan men toepassen op alle dieren (en wellicht ook wel op planten). Als het dier zich niet bewust is van de eigen afmetingen en de eigen capaciteiten (sterkte, snelheid, etc.) zal hij de eerstvolgende stap slechts bij toeval overleven. Men zal dan ook niet gauw een paard in de boom zien klimmen. Dit geldt ook voor de mens. In dit opzicht is de mens niet anders dan een dier. Zo zag ik een tweetal joggers die kennelijk een moment van ontspanning nodig hadden en voorover leunden tegen de muur van een garage. Zij waren zich er uiteraard van bewust dat door die actie de kans klein zou zijn dat de garage om zou vallen.
Mijns inziens vervult het bewustzijn dan ook een uiterst belangrijke biologische functie. Hij maakt het dierlijk leven mogelijk. Maar ik kan met Harari meevoelen als hij zegt dat het moeilijk is om dat bewustzijn via onderzoek terug te vinden. Het is niet ongewoon het bewustzijn te koppelen aan de hersenen. En als je de hersenpan openmaakt zie je niets dat de naam van bewustzijn rechtvaardigt. Omgekeerd valt het te betwijfelen of de hersenen in staat zijn het bewustzijn accommodatie te verlenen. Immers hoe moeten de hersenen zich bewust worden van de eigen afmetingen als ze geen organen hebben om een schatting te maken van die afmetingen?

Maar dat is het typische van de analyse methode van de westerse mens. Zelfs als je een zo eenvoudig voorwerp als een tafel uit elkaar haalt kun je aan de onderdelen niet zien wat de functie van het geheel is. Een duivels dilemma.