Het is wonderbaarlijk hoe soms hedendaagse ervaringen je eigen herinneringen kruisen. Toon vertelde over de 15 gevangenkampen in de Kreis Emsland, een streek die grenst aan de oostgrens van Nederland langs Groningen en Drenthe. Het was niet onze eerste ontmoeting met die gevangenkampen: Gerard had er enkele jaren geleden al over gesproken. Door het verhaal van Gerard was de interesse van Toon gewekt. Hij was op de fiets door dat gebied getrokken en had alle 15 kampen bekeken. De geschiedenis van die kampen was, zei Toon, een vergeten en grotendeels verdrongen hoofdstuk uit de oorlog. De kampen gebouwd en gebruikt tussen 1933 en 1945 hadden eerst onderdak geboden aan tegenstanders van het Nazi-regime en naarmate de expansie van het Duitse rijk vorderde aan steeds meer krijgsgevangenen. In die tijd - toen het aantal krijgsgevangenen voortdurend toenam kwamen er zoveel dat Hitler een probleem kreeg om ze te voeden. Hoe voed je een paar miljoen Russen in gevangenschap? De kampen liggen maar een paar kilometer van de Nederlandse grens en sluiten ook aan op het veengebied van Drenthe en Friesland, waar armoe troef was. Op dat moment dacht ik aan het boek van Evert Zandstra: Volk zonder Uren, ik herinnerde me de troosteloze sfeer, het boek begint zo:
Drie etmalen achtereen bijna zonder onderbrekingen had de storm met lange zweepslagen de heide gegeseld. In deze nanacht eindelijk was hij vrij plotseling weggekropen, na een laatste aanval met woest gierende vlagen, die de spleten in de hutten opnieuw had opengeschaafd en de naaldscherpe jachtsneeuw naar binnen had doen wervelen...
De armoe had in deze streek fel socialistische en communistische sentimenten doen opbloeien. Als men ergens de oorsprong van de SDAP moet zoeken dan is het wel hier. Hier in Nieuw-Amsterdam hadden Hinderikus Vos en Hendrika Christina Eggink gewoond en hier hadden ze acht van hun tien kinderen gekregen.
De aanwezigheid van de kampen in het Emsland was bekend in Nederland, Zo nu en dan ontsnapten er gevangenen in de richting van Nederland. Maar het officiële beleid (gericht op neutraliteit) was dat dergelijke vluchtelingen werden terug gestuurd naar Duitsland, waar ze doodgeschoten zouden worden. Tegelijkertijd waren er onder de bevolking natuurlijk ook velen die hulp boden aan deze vluchtelingen. Het is een beeld van alle tijden. Het is een beeld dat in het Europa van nu ook herkenbaar is.
Ik dacht weer aan de familie Vos die in 1896 van Nieuw Amsterdam naar Tijnje was verhuisd. Een onderwijzersgezin met tien intelligente kinderen. En wonder boven wonder Hendrika Christina Eggink werd in Tijnje bezoldigd onderwijzeres. Tegen de algemene regel dat getrouwde vrouwen ontslag moesten nemen. Maar de harde socialisten in die omgeving dachten daar blijkbaar anders over. Twee dochters kregen in die socialistische beginjaren van de twintigste eeuw bekendheid als dichteres. Margot en Maria W. In Tijnje werd Hendrik (Hein) Vos geboren. Hein werd econoom en werkte met Jan Tinbergen aan het plan voor de arbeid. Hij zou na de oorlog als minister van arbeid deel uitmaken van het kabinet Schermerhorn. Hij werd daarmee wel de bekendste van het gezin Vos.
In de vooroorlogse periode was een groot deel van de bevolking in de veengebieden aangesloten geweest bij de NSB. Het lijkt erop, zei Toon, dat deze mensen de oorlog uit schaamte hadden verdrongen. Het duurde tot vijftig jaar na de oorlog voor men in deze streek bereid of in staat was de bevrijding van 1945 te herdenken.
Mijn gedachten gingen terug naar Tijnje dat maar op een steenworp afstand ligt van Terwispel, waar de oudste broer van Hein, Christiaan Jan Vos, hoofdonderwijzer werd. Deze Chris trouwde in 1914 met de zuster van de man die mijn vader zou worden. En daardoor was Chris Vos mijn oom.
Hein Vos kon niet lang minister blijven: de KVP wilde hem niet, vermoedelijk omdat Hein er geen geheim van maakte dat hij homosexueel was en samenleefde met de schrijver Aar van de Werfhorst. Hein en Aar vroegen of Maria W. voor hun huishouding wilde zorgen en dat heeft ze daarna veertig jaar gedaan. Later trok ook de moeder van Hein bij dit huishouden in...
Een voor die tijd opmerkelijk staaltje van openheid.
In 2017 , zegt Toon, is er in een van de kampen in het Emsland een informatiecentrum gevestigd, waar de hele geschiedenis van het gebied is terug te vinden.
Geen opmerkingen:
Een reactie posten